Δέσποινα Σπανούδη :Τοπικά σχέδια διαχείρισης απορριμμάτων. Αποκεντρωμένη διαχείριση με διαλογή στην πηγή.

Εισήγηση στο διεθνές συνέδριο “Βιώσιμη, οικολογική, οικονομική διαχείριση των απορριμμάτων στην Αττική”, ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ – E.Δ.Σ.Ν.Α., 12-14 /2/ 2015

Αμφιθέατρο Υπουργείου Οικονομίας, Υποδομών, Ναυτιλίας και Τουρισμού

Ένα δημόσιο αγαθό με αξία

Μέσα στη δίνη της κρίσης και τη γενικευμένη εκποίηση,  λίγοι  παρατήρησαν ότι τα σκουπίδια μας, όπως και αλλά δημόσια αγαθά μπήκαν στο στόχαστρο  εθνικών και υπερεθνικών  εργολάβων και ομίλων.  Ακόμη πιο λίγοι συνειδητοποιούν ότι τα σκουπίδια είναι υλικά για τα οποία πληρώνουμε τέσσερις φορές:

¡ πληρώνουμε όταν τα αγοράζουμε,

¡ πληρώνουμε επιπλέον μέσα στην τιμή αγοράς τους για να ανακυκλωθούν,

¡ ξαναπληρώνουμε στον Δήμο ένα κόστος ανακύκλωσης μέσω των δημοτικών τελών 

¡ και τελικά επειδή ανακύκλωση δεν γίνεται ή γίνεται με πολύ χαμηλά ποσοστά,  πληρώνουμε για  μια ακόμη φορά για να τα πετάξουμε όλα μαζί.  

Από το 2001 που ξεκίνησαν τα συστήματα ανακύκλωσης, τα στοιχεία που αφορούν τα τέλη που εισπράττονται, τα ποσά που αποδίδονται και τα ποσοστά της ανακύκλωσης, παραμένουν αμφίβολα. Έτσι εν τέλει, όχι μόνο σπαταλάμε πολύτιμους φυσικούς πόρους, αλλά δημιουργούμε και σοβαρές περιβαλλοντικές επιπτώσεις.

Θεωρητικά, η νομοθεσία αναγνωρίζει αυτή την αξία. Όπως ξέρουμε σύμφωνα και με την ευρωπαϊκή και με την ελληνική νομοθεσία τα σκουπίδια πρέπει να αξιοποιηθούν ώστε να εξοικονομήσουμε πρώτες ύλες και ενέργεια. Ενσωματώθηκε στην εθνική νομοθεσία (ν. 4042/2012) η οδηγία 2008/98/ΕΚ, που έχει στον πυρήνα της τη βασική «δέσμευση» της ιεράρχησης στη διαχείριση των απορριμμάτων, που όλοι επικαλούνται: πρόληψη, επαναχρησιμοποίηση, ανακύκλωση, ανάκτηση, απόρριψη.

Όμως υπάρχουν βασικές προϋποθέσεις που  συχνά «ξεχνιούνται»:

1^η προϋπόθεση είναι η προδιαλογή των υλικών δηλαδή να τα έχουμε χωρίσει από την ώρα που τα παράγουμε. Μαγική λύση, ώστε να ανακατεύουμε μπαταρίες, φάρμακα, μπογιές και καθαριστικά, μαζί με φλούδες, χαρτιά, κονσέρβες και μπουκάλια και στη συνέχεια να παίρνουμε καθαρά υλικά, δεν υπάρχει.

2^η είναι ο ενιαίος σχεδιασμός και η υποστήριξη από την Πολιτεία για να εφαρμοστεί ευρέως το πρόγραμμα πρόληψης και ανακύκλωσης. Χρειάζονται χρηματοδοτήσεις, διευκόλυνση των Δήμων και των πολιτών, κίνητρα.

Τέλος η 3^η αφορά την ανάγκη να υπάρχουν συγκεκριμένοι ποσοτικοί στόχοι με χρονοδιάγραμμα για να επιβεβαιωθεί ότι πράγματι σχεδιάζουμε το μεγαλύτερο μέρος να προλαμβάνεται – ανακυκλώνεται και ότι προβλέπουμε ένα ολοένα και μικρότερο μέρος να μένει για τελική διάθεση. 

Στην πράξη αποδεικνύονται οι προθέσεις

Αντί για τα προηγούμενα, τα τελευταία χρόνια προωθείται μια λύση που στα λόγια υιοθετεί αυτή την ιεράρχηση και στην πράξη την ακυρώνει. Σχεδιάστηκαν κεντρικές μονάδες, που θα υποδέχονταν το σύνολο σχεδόν των απορριμμάτων σε σύμμεικτη μορφή και τα «παραγόμενα» υλικά θα ήταν «κατάλληλα» είτε για ταφή, είτε για καύση. Μονάδες σύνθετες, πολύ ακριβές τόσο στην κατασκευή όσο και στη λειτουργία. Για να τροφοδοτούνται αυτές οι μονάδες σχεδιάστηκαν και αντίστοιχοι σταθμοί μεταφόρτωσης όπου τα σκουπίδια συνθλίβονται και συμπιέζονται για να μεταφέρονται μακριά. Το αποτέλεσμα θα είναι: αύξηση του κόστους, ακύρωση της ανακύκλωσης και κίνδυνοι για το περιβάλλον στην καλύτερη περίπτωση.

Σήμερα η Πολιτεία δηλώνει ότι επιθυμεί να προωθήσει ένα εναλλακτικό μοντέλο διαχείρισης. Πρέπει να αποδειχτεί έμπρακτα.

Αποκεντρωμένη διαχείριση, στηριγμένη στην κοινωνική συμμετοχή

Τα βασικά χαρακτηριστικά της αποκεντρωμένης διαχείρισης:

¡ Η διαχείριση των απορριμμάτων παραμένει σε φορείς δημόσιου χαρακτήρα, ενώ τοπικές δράσεις ανακύκλωσης υποστηρίζουν την απασχόληση και την τοπική οικονομία μέσω του δημόσιου τομέα, των μικρών επιχειρήσεων και των κοινωνικών εγχειρημάτων.

¡ Το μεγαλύτερο μέρος των απορριμμάτων διαλέγονται στην πηγή. Σε ένα ορίζοντα πενταετίας ένας εφικτός στόχος αφορά το  50- 60% των απορριμμάτων. Το υπόλοιπο  40-50 % οδηγείται σε απλές αποκεντρωμένες μονάδες μηχανικής διαλογής και υγειονομική ταφή με στόχο και αυτό το ποσοστό σταδιακά να συνεχίσει να μειώνεται.

¡ Η χρηματοδότηση των δράσεων ανακύκλωσης και υγειονομικής ταφής μπορεί να γίνει  από τους υπάρχοντες πόρους του ΕΣΠΑ, του πράσινου ταμείου και του τέλους ανακύκλωσης, χωρίς την σύμπραξη με ιδιωτικούς ομίλους, που όπως έχει επανειλημμένα αποδειχτεί καταλήγουν σε πολλαπλάσιο κόστος για το δημόσιο και τους πολίτες.

Αποκεντρωμένη διαχείριση με χαμηλό κόστος

¡ Το  κόστος προμήθειας, εγκατάστασης και κατασκευής είναι χαμηλό αφού αφορά μονάδες τεχνολογικά απλές που θα στηριχθούν κυρίως στην εγχώρια παραγωγή.

¡ Το κόστος λειτουργίας επιβαρύνεται από την πιθανή αύξηση των δρομολογίων συλλογής. Ωστόσο αν συνυπολογισθεί η μείωση του κόστους διάθεσης σε ΧΥΤΑ/ΧΥΤΥ και τα δυνητικά έσοδα από  την επιδότηση (από το τέλος) ανακύκλωσης και την πώληση των υλικών, ή  ακόμη και την παραγωγή υλικών προς χρήση από τους Δήμους (κόμποστ, πελέτες, υλικά εδαφοκάλυψης και οδοστρωσίας, κλπ) τότε με ορίζοντα την πενταετία μπορεί να υπάρχει ελάφρυνση ως και 40% του σημερινού κόστους αποκομιδής και διάθεσης.

¡ Αξίζει να σημειωθεί ότι αν εφαρμοζόταν ο προηγούμενος σχεδιασμός της περιφέρειας το κόστος διαχείρισης αναμενόταν να κυμανθεί μεταξύ 330 και 270 €/τόνο την περίοδο 2015-2040, δηλαδή αύξηση ως και 80% από σήμερα.

Δεν πρόκειται για καινοτομία: πρόκειται για κοινή λογική

Συνοψίζοντας, τα τοπικά σχέδια:

¡  Μπορούν να εφαρμοστούν ταχύτερα από οποιαδήποτε άλλη μέθοδο διαχείρισης γιατί απαιτούν απλά μέσα και εγκαταστάσεις μικρής κλίμακας.

¡  Είναι εντάσεως εργασίας και μπορούν να συμβάλλουν άμεσα στην μείωση της ανεργίας. Μπορούν να υποστηρίξουν συμπληρωματικά επαγγέλματα στην επαναχρησιμοποίηση και την ανακύκλωση των υλικών, στην ενημέρωση και την διάδοση κλπ.

¡  Έχουν το χαμηλότερο κόστος εγκατάστασης και λειτουργίας και εξασφαλίζουν τα χαμηλότερα δημοτικά τέλη.

¡  Είναι η ασφαλέστερη περιβαλλοντικά λύση και η ενεργειακά αποδοτικότερη αφού εξοικονομεί τα μεγαλύτερα ποσοστά ενέργειας.

¡  Ενεργοποιούν  και ευαισθητοποιούν τους πολίτες αφού απαιτούν τη συμμετοχή τους. Έτσι επιτυγχάνονται ευρύτεροι στόχοι περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης και συμμετοχής.

¡  Εξασφαλίζουν  τον  καλύτερο κοινωνικό έλεγχο του κυκλώματος διαχείρισης των απορριμμάτων και την αντιμετώπιση φαινόμενων παράνομης διάθεσης.

Η πρόταση της αποκεντρωμένης διαχείρισης με διαλογή στην πηγή, δεν προωθήθηκε τα προηγούμενα χρόνια, γιατί δεν παράγει κέρδη για τους μεγάλους ομίλους που διαγκωνίζονται γύρω από το σίγουρο χρήμα των σκουπιδιών. Έτσι σήμερα έχει δημιουργηθεί ο σοβαρός κίνδυνος να υιοθετηθούν πρακτικές και μέθοδοι ακριβές, αναποτελεσματικές και επικίνδυνες.

Προτεραιότητες μιας εναλλακτικής στρατηγικής

1.        ανασχεδιασμός σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο με φιλόδοξους στόχους ανακύκλωσης με αναφορά στην υποχρέωση εφαρμογής τοπικών σχεδίων αποκεντρωμένης διαχείρισης

2.        προδιαγραφές (δηλαδή το τι περιλαμβάνει ένα σχέδιο κατ’ ελάχιστον), οι ελάχιστοι στόχοι (κυρίως ποσοτικοί  αλλά και  ποιοτικοί) και το χρονοδιάγραμμα,  με τη μορφή οδηγού που θα ενημερώνεται διαρκώς.

3.       επανεξέταση του πλαισίου λειτουργίας των συστημάτων εναλλακτικής διαχείρισης και διευκόλυνση των δήμων να αναπτύξουν δικά τους συστήματα ανακύκλωσης και διάθεσης των υλικών, τουλάχιστον στον τομέα των υλικών συσκευασίας.

4.       υποστήριξη για τις αναγκαίες ρυθμίσεις και αλλαγές που θα απαιτηθούν (νομοθετικές, εγκύκλιες κλπ), την επίλυση προβλημάτων, την επεξεργασία και προώθηση βέλτιστων πρακτικών. Ενδεικτικά θέματα που πρέπει να επιλυθούν είναι η διάθεση των ανακυκλώσιμων ή η χωροθέτηση των πράσινων σημείων, των μονάδων κομποστοποίησης κλπ.

Μια εναλλακτική στρατηγική προϋποθέτει κίνητρα

Η υλοποίηση των σχεδίων μπορεί να γίνει από τους Δήμους και τους διαδημοτικούς Φορείς Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων. Το στάδιο των τοπικών σχεδίων που αφορά την διαλογή στην πηγή, σχεδιάζεται και υλοποιείται από τους Δήμους, ενώ οι χώροι και οι εγκαταστάσεις τελικής διάθεσης που εξυπηρετούν περισσότερους Δήμους, μπορούν να υλοποιούνται από τους ΦοΔΣΑ.  Κίνητρα ικανά για να προωθήσουν τα τοπικά σχέδια στο σύνολο των Δήμων είναι:

¡     Η κατάθεση ολοκληρωμένου τοπικού σχεδίου διαχείρισης, πρέπει να θεωρείται προϋπόθεση για τη χρηματοδότηση οποιουδήποτε έργου ή ενέργειας διαχείρισης απορριμμάτων. Επιπλέον πρέπει να εξασφαλιστεί η επιλεξιμότητα όλων των δαπανών που απαιτούνται για την υλοποίηση των τοπικών σχεδίων (όπως προμήθεια κάδων, & απορριμματοφόρων, δημιουργία πράσινων σημείων, ΚΔΑΥ, αμαξοστασίων, σταθμών μεταφόρτωσης, μονάδων κομποστοποίησης, μηχανικής διαλογής, χώρων διάθεσης, ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των πολιτών, εκπαίδευση του προσωπικού). Το μέγιστο κόστος ενός τοπικού σχεδίου μπορεί να υπολογίζεται με βάση κριτήρια όπως ο αριθμός των κατοίκων, η τυχόν ύπαρξη μεγάλων παραγωγών (νοσοκομεία, στρατόπεδα κλπ), η πυκνοκατοίκηση, η διασπορά των οικισμών. Τέλος η χρηματοδότηση των σχεδίων και των έργων διαχείρισης απορριμμάτων πρέπει να αντιμετωπιστεί ενιαία μέσω του ΕΣΠΑ (ΕΠΕΡΡΑΑ & ΠΕΠ), μέσω των τελών ανακύκλωσης και μέσω του Πράσινου Ταμείου. Η λειτουργία να χρηματοδοτείται από τα ανταποδοτικά τέλη, τα δυνητικά έσοδα και το τέλος ανακύκλωσης. 

¡ Πρέπει να δοθεί η δυνατότητα προσλήψεων για το προσωπικό που προβλέπεται για την υλοποίηση του τοπικού σχεδίου σε κάθε Δήμο (η λειτουργία των υπηρεσιών καθαριότητας είναι ανταποδοτική μέσω των δημοτικών τελών και δεν επιβαρύνει τον κρατικό προϋπολογισμό).

¡ Τέλος, εφόσον έχουν δοθεί τα παραπάνω κίνητρα και υποστήριξη, μπορεί να γίνει σύνδεση του τέλους απόρριψης στον χώρο τελικής διάθεσης με την απορριπτόμενη ποσότητα/ ανά κάτοικο. Για την υλοποίηση αυτής της ρύθμισης πρέπει να προσδιοριστούν οι στόχοι και να υπάρξει κλιμάκωση του τέλους για τις επιπλέον απορριπτόμενες ποσότητες.

Κλείνοντας,

Τα τελευταία χρόνια  αγώνες πασίγνωστοι όπως της Κερατέας, της Λευκίμμης, της Ευκαρπίας ή λιγότερο γνωστοί σε όλη την Ελλάδα, γέννησαν πρωτοβουλίες που μίλησαν για την ανάγκη να γίνει πράξη η πρόληψη και η διαλογή στην πηγή μέσα από τοπικά σχέδια διαχείρισης απορριμμάτων, με τη συμμετοχή των ίδιων των πολιτών. Δειλά λίγοι Δήμοι και μη κερδοσκοπικά συνεταιριστικά σχήματα, ξεκίνησαν κάποιες προσπάθειες.

Σήμερα είναι κοινός τόπος ότι υπάρχει άλλη λύση απέναντι στις προωθούμενες επιλογές των οικονομικών ομίλων. Είναι επιτακτική ανάγκη να δρομολογήσουμε τώρα την εφαρμογή τοπικών σχεδίων διαχείρισης,  με συζήτηση στα δημοτικά συμβούλια, στις πρωτοβουλίες πολιτών, στους συλλόγους εργαζομένων στους Δήμους.

¡ Οι αποφάσεις για την διαχείριση των απορριμμάτων πρέπει να ληφθούν άμεσα

¡ Η ενημέρωση και η συμμετοχή των πολιτών, μπορεί να οδηγήσει στην περιβαλλοντικά ασφαλή και κοινωνικά επωφελή διαχείριση των σκουπιδιών.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Τι περιλαμβάνει ένα τοπικό σχέδιο αποκεντρωμένης διαχείρισης

1.                        Διαλογή στην πηγή, σε επίπεδο δήμου, που κυρίως αφορά:

¡ ένα δίκτυο κάδων προδιαλεγμένων υλικών, με διακριτά ρεύματα και ειδική πρόβλεψη για την ξεχωριστή συλλογή των αποβλήτων κήπου (κλαδέματα κλπ).

¡ ένα δίκτυο «πράσινων σημείων», για τη συγκέντρωση υλικών που δεν κατευθύνονται στους κάδους (ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές, μπαταρίες, ελαστικά, ογκώδη αντικείμενα, συγκεντρωμένες ποσότητες  κλπ.), την συγκέντρωση υλικών ανακύκλωσης και την προώθηση της επαναχρησιμοποίησης – ανταλλαγής υλικών όπως ρουχισμού, επίπλων και παλαιών αντικειμένων κλπ

¡ ένα σύστημα αποκομιδής και μεταφοράς δηλαδή τα  αναγκαία οχήματα, τους χώρους στάθμευσης και τους σταθμούς μεταφόρτωσης με την πρόβλεψη ότι σταδιακά θα μειώνεται η ανάγκη για μεταφόρτωση και μεταφορά σύμμεικτων απορριμμάτων

¡ Δράσεις υποκίνησης της συμμετοχής των πολιτών:

▪                                  δράσεις δημόσιας διαβούλευσης και κοινωνικής συμμετοχής στον σχεδιασμό και την εφαρμογή του τοπικού σχεδίου όπως μέσω ανοιχτών εκδηλώσεων, συσκέψεων με κοινωνικούς φορείς, ερωτηματολογίων, συνελεύσεων, συγκρότησης ομάδων

▪                                  δράσεις ενημέρωσης των πολιτών, των επαγγελματιών και των επιχειρήσεων για την πρόληψη της παραγωγής απορριμμάτων και τον τρόπο διαχείρισης των ειδικών αποβλήτων, ενδεικτικά στη μείωση χρήσης πλαστικής σακούλας και των συσκευασιών, στην διακριτή διαχείριση για τις μπαταρίες, τα ιατροφαρμακευτικά, τα απόβλητα κρεοπωλείων και ιχθυοπωλείων, τα τηγανέλαια κλπ

▪                                  δράσεις υποκίνησης, ενημέρωσης, ευαισθητοποίησης και περιβαλλοντικής εκπαίδευσης για τη διαλογή στην πηγή, την ανακύκλωση και την κομποστοποίηση, με συντελεύσεις στις γειτονιές, εκδηλώσεις, ενημερώσεις σε συλλόγους, σχολεία, ΚΑΠΗ κλπ, συμμετοχή εθελοντών, ανακοινώσεις και μηνύματα, διανομή κάδων κλπ. 

2.                        Κομποστοποίηση - διαλογή -  διαχωρισμό σε επίπεδο δήμου ή ομάδας δήμων που περιλαμβάνουν κυρίως:

¡ Χώρους υποδοχής και διαλογής των κάδων ανακυκλώσιμων με την πρόβλεψη ότι το υπόλειμμα δηλαδή τα ανεπιθύμητα υλικά στους κάδους των ανακυκλώσιμων θα μειώνεται σταδιακά όσο αυξάνονται τα διακριτά ρεύματα.

¡ Μονάδες διαχείρισης βιοαποβλήτων για την κομποστοποίηση των προδιαλεγμένων οργανικών τη συσκευασία και τη διάθεση του παραγόμενου κόμποστ.

¡ Αποκεντρωμένες μονάδες μηχανικής διαλογής των σύμμεικτων που εξακολουθούν να συλλέγονται στους πράσινους κάδους με πρόβλεψη  στη διαστασιολόγηση ότι οι ποσότητες των σύμμεικτων σταδιακά θα μειώνονται.

¡ Εργαστήρια ανάκτησης ανταλλακτικών, επισκευής-ανακατασκευής υλικών.

Οι παραπάνω δραστηριότητες μπορούν να ασκούνται σε διακριτούς χώρους ή να περιλαμβάνονται σε μια Αποκεντρωμένη Εγκατάσταση Διαχείρισης Απορριμμάτων (ΑΕΔΑ).

Τέλος μπορεί να εξεταστεί και  εγκατάσταση επεξεργασίας αδρανών και υλικών κατεδάφισης, εφόσον εξασφαλίζεται ο αναγκαίος χώρος.

3.                        Χώροι Υγειονομικής Ταφής Υπολειμμάτων

¡  Οι ΧΥΤΥ, στο πλαίσιο μιας εκτεταμένης εφαρμογής της λογικής της αποκεντρωμένης διαχείρισης θα είναι μικρότερου μεγέθους, θα υποδέχονται ολοένα και πιο «αδρανή» υπολείμματα και συνεπώς θα έχουν μικρότερη περιβαλλοντική όχληση. Με δεδομένο ότι το ποσοστό των απορριμμάτων που δεν μπορεί να ανακτηθεί είναι λιγότερο από το 5% του συνόλου, υπάρχουν μεγάλα περιθώρια μείωσης των  αναγκών υγειονομικής ταφής.  Διευκολύνεται έτσι, η επιλογή νέων χώρων τελικής διάθεσης. Η αξιοπιστία και ο καλός σχεδιασμός των σταδίων της ανακύκλωσης, θα αποτελέσει κριτήριο και για την αποδοχή των χωροθετήσεων ΧΥΤΥ, που θα περιληφθούν στην αναθεώρηση του ΠΕΣΔΑ και θα προκύψουν ως προϊόν μελέτης και διαβούλευσης.

Ποιες είναι οι βασικές παράμετροι σχεδιασμού

1.                        Η καταγραφή των ποσοτήτων στερεών αποβλήτων που παράγονται σήμερα και η ποιοτική τους ανάλυση.

2.                        Η περιγραφή υφιστάμενης κατάστασης με χαρτογράφηση που θα περιλαμβάνει τα σημεία ιδιαίτερου ενδιαφέροντος (πλατείες, κοινόχρηστοι χώροι, χώροι άθλησης), τους μεγάλους παραγωγούς (αγορές, χώροι εστίασης, τουριστικές μονάδες, Πανεπιστήμια, δημόσιες υπηρεσίες, σχολεία, τράπεζες), τους παραγωγούς ειδικών και επικινδύνων αποβλήτων (νοσοκομεία, ιατρικά κέντρα, βιοτεχνίες-βιομηχανίες, συνεργεία)

3.                        Η καταγραφή του ανθρώπινου δυναμικού και της οργάνωσης της υπηρεσίας που εμπλέκεται

4.                        Η καταγραφή των ιδιαίτερων προβλημάτων που πρέπει να επιλυθούν

5.                        Η εκτίμηση της εξέλιξης των αναγκών σε βάθος τουλάχιστον 5/ετίας .

6.                        Η επιλογή των επιθυμητών δράσεων και των στόχων που πρέπει να αυτές να επιτύχουν σε βάθος τουλάχιστον 5/ετίας. Η περιγραφή των εναλλακτικών και της βέλτιστης λύσης.

7.                        Η καταγραφή των αναγκαίων μελετών συμπεριλαμβανομένων και των μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων.

8.                        Η συνεργασία με την περιφέρεια, τα αρμόδια Υπουργεία και τους εμπλεκόμενους φορείς.

9.                        Οι διαδημοτικές συνεργασίες και η συνεργασία με τους φορείς διαχείρισης στερεών αποβλήτων (ΦοΔΣΑ)

10.                    Η κοστολόγηση όλων δράσεων διαχείρισης, η εκτίμηση των εσόδων και η πρόβλεψη της χρηματοδότησης τόσο των παγίων όσο και των λειτουργικών δαπανών. Η σύγκριση με το σημερινό κόστος διαχείρισης.

11.                     Το σύστημα ενημέρωσης- παρακολούθησης και ελέγχου υλοποίησης του τοπικού σχεδίου διαχείρισης.